Jak wspierać uczniów w krytycznej analizie materiałów w Internecie?

AUTOR: Tomasz Tokarz

Krytyczne myślenie to ważna kompetencja, dzięki której świadomie funkcjonujemy w dorosłym życiu. To myślenie racjonalne. Jak sobie radzić z informacyjnym szumem?

Niezwykle ważną kompetencją, umożliwiającą świadome funkcjonowanie w dorosłym życiu, jest krytyczne myślenie. Jego wyróżnikiem jest nastawienie badawcze. Podporządkowane jest dążeniu do odkrycia prawdy (adekwatnego opisu świata), co odróżnia je chociażby od myślenia magicznego, ideologicznego (uzależnionego od jednej idei) czy perswazyjnego (nastawionego na przekonanie kogoś do przyjęcia naszego punktu widzenia lub skłonienia go do działania zgodnego z naszym interesem).
Myślenie krytyczne to myślenie racjonalne, analityczne, ceniące logiczne wnioskowanie, szukające rzeczywistych (a nie wyimaginowanych) reguł i powiązań, próbujące odtworzyć fakty a następnie, na ich podstawie, budować interpretacje i teorie, z zachowaniem twardych reguł badawczych (sformułowanie problemu, postawienie hipotezy, opracowanie procedury weryfikacyjnej, testowanie, wyciągnięcie wniosków, potwierdzenie lub odrzucenie hipotezy itd.). To umiejętność wprowadzania związków między faktami, interpretowania ich i budowania z nich większych całości.
Konieczność uczenia krytycznego myślenia jest konsekwencją ekspansji fałszywych czy uproszczonych interpretacji świata. Jesteśmy dziś bombardowani doniesieniami, zasypywani tekstami, zalewani interpretacjami. W ich gąszczu nietrudno o zagubienie. Żyjemy w czasach informacyjnego chaosu. Dziewiętnastowieczna szkoła zmagała się z niedostatkiem danych, szkoła XXI wieku staje się bezradna wobec ich nadmiaru.
Dlatego tak potrzebna jest umiejętność radzenia sobie z informacyjnym szumem: podważania, weryfikowania i falsyfikowania zewnętrznych przekazów.
Ponieważ największym wyzwaniem jest dzisiaj radzenie sobie z ogromną ilością treści w Internecie uczniowie winni ćwiczyć kompetencje krytycznego myślenia właśnie opierając się na zasobach internetowych.

Aby rozwijać umiejętność krytycznego myślenia warto stawiać przed uczniami zadania, które będą wymagały wielu umiejętności:

• współpracy w grupie (umiejętność rozdzielenia zadań, oszacowania zasobów członków zespołu i ich wykorzystania), - sprawnego komunikowania się,
• planowania i zarządzania czasem,
• kreatywności (twórczego i praktycznego działania),
• korzystania ze źródeł internetowych (umiejętność eksploracji świata danych, znajomość portali, zasad funkcjonowania sieci, jej zasobów),
• krytycznej analizy informacji,
• stosowania procedur badawczych (budowania hipotez i ich sprawdzania),
• jasnego i komunikatywnego przedstawienia efektów badań,
• obsługi narzędzi cyfrowych (wykorzystania aplikacji i programów).

W jaki sposób możemy wspierać uczniów w krytycznej analizie treści dostępnych w internecie?
Warto przede wszystkim z nimi rozmawiać, dyskutować. Warto wskazywać im kluczowe zasady, którymi warto kierować się przy analizie przekazów medialnych.

Aby doskonalić umiejętności analizy informacji można wykorzystać któreś z poniższych ćwiczeń:

1. Przejrzyjcie serwis https://demagog.org.pl. Zrekonstruujcie, w jaki sposób sprawdzane są tam informacje. Jak wygląda notka na tej stronie - jakie zawiera elementy? Następnie wybierzcie jakąś informację, jaka jest popularna w mediach społecznościowych i dokonajcie jej krytycznej analizy - w podobny sposób jak w serwisie Demagog.
Uwagi:
Serwis Demagog to jedna ze stron, która zajmuje się odsiewaniem informacji wiarygodnych od niewiarygodnych. Autorzy naświetlają informację pod różnych kątem, ale przede wszystkim porównują ją z dostępnymi danymi. Warto uczulić uczniów na konieczność takich działań. Warto także przeanalizować inne podobne strony, dostępne w różnych językach. Oto kilka najbardziej popularnych:
https://www.snopes.com/
https://www.politifact.com/
https://www.channel4.com/news/factcheck
https://crosscheck.firstdraftnews.org
https://hoaxmap.org/
https://swrfakefinder.de/
https://firstdraftnews.org/
https://fakenews.pl/

2. Dokonajcie analizy krytycznej wybranego filmu na YouTube. Zastanówcie się nad językiem, jaki w nim jest używany, nad argumentami, oparciem w źródłach itd. Oceńcie, na ile ten film jest wiarygodny. Wypełnijcie kartę pracy, dostępną pod linkiem - Karta analizy filmu
Uwagi
Podczas analizy filmu można wykorzystać dodatkowe narzędzia służące weryfikacji nagrań wideo.
YouTube Data Viewer - strona, która dostarcza różnych dodatkowych informacji o filmie, który chcemy poddać analizie,
INVID - wtyczka dostarczająca licznych informacji na temat filmów dostępnych w sieci

3. Stwórzcie zdjęcie w dowolnej aplikacji - wytnijcie postać, doklejcie inne postaci. Zadaniem innej grupy będzie odgadnięcie, co zostało zmienione.
Uwagi
Do tworzenia przerobionych zdjęć można wykorzystać chociażby aplikacje do obróbki zdjęć dostępne na smartfona (np. REMOVE UNWANTED OBJECT, PHOTO EDITOR).
Do rozpoznawania prawdziwości zdjęć można wykorzystać specjalistyczne strony, które pozwalają zidentyfikować przeróbki. Jedną z najbardziej zaawasowanych jest FOTOFERENSICS (https://fotoforensics.com/).
Inne podobne strony:
https://tineye.com/
http://exif.regex.info/exif.cgi
https://yandex.ru/

4. Sprawdźcie, które z memów, które otrzymaliście do analizy rzeczywiście opisują dane wydarzenie?
Uwagi
Nauczyciel/nauczycielka przekazuje uczniom obrazki z komentarzem. Można wykorzystać dostępne memy albo stworzyć własne. Wymaga to uprzedniej pracy nauczyciela/nauczycielki, którzy za pomocą dowolnej aplikacji (np. FREE MEME GENERATOR) tworzy mema. Na następnym etapie to uczniowie w grupach mogą tworzyć takie obrazy. Można skorzystać z jakiegoś popularnego zdjęcia i dodać do niego tekst.
Uczniowie mogą weryfikować prawdziwość zdjęcia i opisu na różne sposoby. Warto zwrócić uwagę, że twórcy fake newsów często korzystają ze zdjęć znalezionych w internecie i dlatego należy poszukać oryginałów zdjęć:
Mogą skorzystać chociażby z wyszukiwarki obrazów Google http://images.google.pl albo z wybranych aplikacji do analizy rewersji dostępnych na smartfona.
Przykładowo:
Photo Sherlock
Reverse image search

5. Znajdźcie 5 najbardziej ciekawych informacji na temat wybranych postaci, celebrytów, polityków, gwiazd muzyki czy sportu - osób obecnych w mediach.
Uwagi
To ćwiczenie służy zwróceniu uwagi uczniów na sposób prezentacji informacji w mediach.

• Nauczyciel/nauczycielka zadaje uczniom pytanie: “W jaki sposób znaleźliście te informacje?”
  Prawdopodobnie uczniowie odpowiedzą, że wpisywali do wyszukiwarki odpowiednie frazy z imieniem i nazwiskiem – nauczyciel/nauczycielka dopytuje: “na jakie strony wchodziliście? Jakiego rodzaju są to strony? Co możecie o nich powiedzieć?”
• Uczniowie w grupach mają za zadanie przypomnieć sobie z jakich źródeł korzystali (być może nawet nie pamiętają z jakich). Warto ich dopytać dlaczego wybrali te strony a nie inne.
• W kolejnych pytaniach nauczyciel/nauczycielka stara się rozbudzić refleksyjność uczniów. Zwraca uwagę (o ile uczniowie sami do tego nie dojdą), że charakter zadania (ograniczony czas oraz sensacyjna tematyka) wpływała na sposób i efekty poszukiwań informacji. W konsekwencji otrzymujemy dane powierzchowne i jednostronne. Niestety tak często wygląda proces korzystania z sieci.
• Nauczyciel/nauczycielka inicjuje krótką dyskusję na temat tego, co można znaleźć w internecie.
  “Skąd wiecie, że te informacje są prawdziwe?”, “Skąd wiecie, że ktoś Was nie oszukuje podając fałszywe informację?
• Nauczyciel/nauczycielka przeprowadza z uczniami burzę mózgów na temat możliwości weryfikowania znajdowanych informacji “W jaki sposób można sprawdzić ich wiarygodność?” - zapisuje na tablicy odpowiedzi, jakie się pojawiają.

6. Stwórzcie kampanię reklamową na Instagrama na wybrany temat. Pamiętajcie, że macie włożyć maksymalnie wiele wysiłku w to, by przyciągnąć uwagę innych uczniów. Zastanówcie się, jak zrobić naprawdę wciągającego newsa.
Uwagi:
Uczniowie mogą także zrobić film reklamowy - jeśli jest na to czas. Kluczowym elementem tego ćwiczenia jest dyskusja wg pytań: co zrobiliście, aby zwrócić naszą uwagę? Jakich środków użyliście? Jak prezentowaliście informacje? Chodzi o to, by uczniowie sami zrekonstruowali narzędzia perswazji, jakie są stosowane przez media. I wyciągnęli z tego wnioski. Można na podstawie tego ćwiczenia opracować katalog technik perswazyjnych.

7. Stwórzcie krótkie notki na temat jakichś fikcyjnych zjawisk (typu: wzrost liczby uczniów, którzy używają czipów na pamięć), odkryć (typu: rewelacyjny lek zwiększający zdolność koncentracji), fikcyjnych postaci (typu: genialny gracz, który gra bez patrzenia na ekran). Następnie umieśćcie je w internecie (na Facebooku, Instagramie, YouTube). Obserwujcie, jakie są relacje. Uwaga! Nie twórzcie notek o konkretnych, żyjących osobach.
Uwagi:
Notki powinny być tak skonstruowane, by budziły zaufanie odbiorców (mogą zawierać zdjęcia, być wspierane odnośnikami do rzekomych źródeł itd.). Dla przeciwwagi można też stworzyć notki, które nie zawierają takich elementów, lecz bazują tylko na sensacji i klikbajtach. Notka ma potem trafić do internetu (np. na FB, do Wikipedii, na fora dyskusyjne). Notka powinna być na tyle ciekawa, by wzbudzić zainteresowanie odbiorców. Adresatami mają być rówieśnicy uczniów.
W dalszej kolejności zadaniem uczniów jest sprawdzanie odbioru, jaki wywołały ich teksty. Mają przygotować raport dotyczący konsekwencji podjętych działań (komentarze, udostępnienia, przejawy ewentualnej demaskacji). Jeśli uczniowie umieszczą notkę na Wikipedii (np. dołączając ją do gotowe tekstu), powinni sprawdzić, jak długo tam funkcjonowała.

8. Przed rozpoczęciem lekcji nauczyciel/nauczycielka przygotowuje w aplikacji FAKEBOOK (https://www.classtools.net/FB/home-page) krótki, fikcyjny tekst, na temat swojej klasy i dołącza do niego jakieś zdjęcie. Tekstu tego nauczyciel/nauczycielka nie udostępnia publicznie, posłuży on jedynie do zademonstrowaniu uczniom tego, że w Internecie każdy może napisać wszystko.
Nauczyciel/nauczycielka inicjuje krótką dyskusję na temat tego, co można znaleźć w Internecie. Warto tutaj zapytać uczniów, czy zdarzyło im się zetknąć w sieci z nieprawdziwymi informacjami i poprosić o podzielenie się takimi historiami. Następnie uczniowie pracują w grupach używając serwisu FAKEBOOK do stworzenia fikcyjnych informacji.
Uwagi:
Warto z uczniami porozmawiać o etyczności takich działań. Pokazać, że ćwiczenie służy przede wszystkim zrozumieniu jak działają mechanizmy perswazji i media brukowe. Zwrócić ich uwagę, jakich technik i narzędzi używają twórcy fake newsów.
Do ćwiczeń można wykorzystać również następujące strony internetowe:
http://dziennikbulwarowy.pl/ - generator fake newsów
https://pasek-tvpis.pl/ - generator pasków TVP
http://wp-info.prv.pl/ - generator nieprawdziwych informacji

9. Sprawdźcie, czy dane wydarzenie mogło mieć miejsce w danej lokalizacji.
Uwagi
Nauczyciel/ nauczycielka przygotowuje informację o jakimś wydarzeniu. Może też skorzystać z jakiejś notki dostępnej w mediach – ze zdjęciem. Zadaniem uczniów jest sprawdzenie, czy lokalizacja miejsca pokrywa się z informacją prasową.
Uczniowie w celu weryfikacji mogą wykorzystać Google Maps - https://www.google.com/maps czy Google Streetview https://satellite-map.gosur.com/ (strony te pozwalają na sprawdzenie, jak rzeczywiście wygląda dana lokalizacja, a także, jak wyglądała wcześniej np. w 2011 roku)

Dodatek
Inne ciekawe strony - przydatne do analiz treści internetowych:
https://web.archive.org - archiwum internetowe, strona pozwala na dotarcie do wcześniejszych wersji witryn czy tekstów.
http://trends.google.pl - strona wskazująca, jak wygląda historyczny rozwój popularności danych słów czy wyrażeń, pozwala to na analizę trendów w sieci.
https://hoaxy.osome.iu.edu - wyszukiwarka fake newsów
http://www.fakenewsai.com/ - wyszukiwarka fake newsów
http://zrozum.org/  – strona projektu Kliknij, sprawdź, zrozum Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego - pakiet narzędzi do samodzielnej oceny wiarygodności informacji, a także materiały edukacyjne, za pomocą których można pomagać innym rozwijać umiejętność krytycznego myślenia.

Broszury zawierające wskazówki radzenia sobie w fake newsami w sieci:
Dorota Głowacka, Anna Obem, Małgorzata Szumańska, Stop dezinformacji. Przewodnik dla dziennikarzy i redakcji, Fundacja Panoptykon, Warszawa, sierpień 2019.
Agata Łuczyńska, Jak radzić sobie z fake newsami, materiał Szkoły z klasą,
Stefanie Rack, Deborah Woldemichael, Birgit Kimmel, Fakt czy fake? Jak można demaskować fałszywe doniesienia pojawiające się w internecie?, www.klicksafe.de